Sinds de aflevering van #Boos van Tim Hofman ontkomt niemand er meer aan: vanuit alle hoeken komen verhalen van grensoverschrijdend gedrag naar buiten. Helaas ook vanuit de zorg. Verpleegkundigen worden uitgemaakt voor “lekker zustertje” en ervaren een onveilige werksfeer in de operatiezaal. Sterker nog, uit onderzoek van het CBS blijkt dat de zorg er met kop en schouders bovenuit steekt. Ruim 52% van de zorgmedewerkers heeft in het verleden met dergelijk gedrag te maken gehad, onder meer in de vorm van ongewenste intimiteiten, agressie van patiënten en pestgedrag op de werkvloer.

Bij veel instanties staat deze problematiek daarom hoog op de agenda. Zo komt Beroepsorganisatie voor zorgmedewerkers NU’91 met een landelijk meldpunt voor collega’s die grensoverschrijdend gedrag ervaren op de werkvloer. Ook de Inspectie Gezondheidszorg en Jeugd heeft aangekondigd te gaan controleren hoe zorginstellingen grensoverschrijdend gedrag voorkomen en de Inspectie SWZ heeft al onderzocht dat minder dan de helft van de bedrijven voldoende beleid heeft op dit vlak. De gevolgen van deze problematiek zijn onderzocht door TNO. Niet alleen kan grensoverschrijdend gedrag aan de slachtoffers ernstige fysieke, mentale en emotionele schade toebrengen, ook veroorzaakt het grote verzuimaantallen. Werknemers die slachtoffer worden van grensoverschrijdend gedrag verzuimen gemiddeld zeven dagen meer. Alleen al de kosten daarvan worden begroot op 1,7 miljard euro per jaar. Bovendien presteren deze werknemers minder goed, zijn zij minder productief en maken zij meer fouten met alle gevolgen van dien.

De hoge aantallen en nadelige gevolgen vragen dan ook om een stevige aanpak in de zorg, met de nadruk op de rol van zorginstellingen zelf. In dit blog wordt toegelicht wat zorginstellingen tegen grensoverschrijdend gedrag kunnen en moeten doen.

Wat is grensoverschrijdend gedrag?

Om grensoverschrijdend gedrag aan te pakken, is het van belang te begrijpen wat onder dit gedrag wordt verstaan. Grensoverschrijdend gedrag is geen wettelijke term, waardoor in de praktijk een veelvoud aan definities circuleert. Over het algemeen wordt onder grensoverschrijdend gedrag een brede variëteit aan gedragingen verstaan die als seksueel of anderszins intimiderend, bedreigend en/of vernederend kunnen worden ervaren en die (ernstige) schade kunnen toebrengen op fysiek, mentaal of emotioneel vlak aan de persoon die daarvan het slachtoffer wordt. Gedacht kan worden aan ongewenste aanrakingen, ongepaste grappen en vernederende opmerkingen, maar ook discriminatoire uitlatingen en pesterijen worden onder grensoverschrijdend gedrag verstaan. Wat als grensover­schrijdend kan worden aangemerkt is bovendien cultureel, maatschappelijk of persoonlijk bepaald. Hierdoor kan iets dat voor de ene persoon aanvaardbaar is, dat voor de ander niet zijn.

Wettelijke verplichtingen voor werkgevers

Een werkgever is wettelijk verplicht om voor werknemers een veilige en gezonde werkomgeving te creëren. Zo eist de Arbeidsomstandighedenwet dat werkgevers, zoals zorginstellingen, beleid moeten voeren dat gericht is op het voorkomen en beperken van psychosociale arbeidsbelasting, waaronder ook grensoverschrijdend gedrag moet worden verstaan. Zorginstellingen moeten aan de hand van een risico-inventarisatie en -evaluatie (RI&E) een plan van aanpak opstellen waarin zij uiteenzetten welke maatregelen worden genomen om psychosociale arbeidsbelasting zoveel mogelijk te voorkomen en te beperken. Naast deze verplichting, waarvan niet naleving kan leiden tot boetes van de Inspectie SZW, zijn zorginstellingen vanuit hun werkgeversaansprakelijkheid verplicht maatregelen te nemen en instructies te geven om te voorkomen dat een werknemer in zijn functie schade lijdt. In dit kader mag van zorginstellingen verwacht worden dat zij de werkplek zo organiseren dat de kans dat een werknemer schade lijdt als gevolg van grensoverschrijdend gedrag, zoveel mogelijk wordt beperkt. De zorginstelling die geen beleid op dit terrein heeft ontwikkeld, klachten niet serieus heeft genomen en/of onvoldoende daadkrachtig heeft opgetreden, voldoet niet aan haar zorgplicht en is aansprakelijk voor alle schade die een werknemer als gevolg van het grensoverschrijdend gedrag lijdt.

Wat vindt de rechter?

De rechter heeft meermaals werkgevers voor het niet voldoen aan deze verplichtingen op de vingers getikt. Zo oordeelde het Gerechtshof Amsterdam dat de werkgever, een schouwburg, aansprakelijk was voor de (nader op te maken) schade die een werkneemster had geleden als gevolg van seksuele intimidatie door een collega. Dit omdat de schouwburg niet beschikte over een RI&E en plan van aanpak op dat gebied en zij niet adequaat had opgetreden na diverse klachten van seksuele intimidatie. Zij had nagelaten  om een onderzoek in te stellen. Ook een dagbestedingslocatie die een professionele hulpverlener beschuldigde van grensoverschrijdend gedrag werd door de rechter verweten geen duidelijke regels te hebben opgesteld. Dat de dagbestedingslocatie geen duidelijke regels had opgesteld over de professionele afstand tussen hulpverleners en cliënten, hetgeen gelet op de aard van de organisatie en de kwetsbare cliënten wel van haar had mogen worden verwacht, had tot gevolg dat de hulpverlener niet werd ontslagen.

Werkgever verantwoordelijk voor zoveel mogelijk voorkomen van grensoverschrijdend gedrag in zijn organisatie

Zeer recentelijk heeft de Hoge Raad zich bovendien uitgelaten over de vraag of seksueel grensoverschrijdend gedrag in een afhankelijkheidsrelatie niet als uitgangspunt als ernstig verwijtbaar handelen moet worden aangemerkt, zodat wanneer dit grensoverschrijdend gedrag vast komt te staan de hogergeplaatste werknemer kan worden ontslagen zonder uitbetaling van een transitievergoeding. Deze vraag is ontkennend beantwoord. Volgens de Hoge Raad zou een dergelijk uitgangspunt immers onvoldoende recht doen aan de verantwoordelijkheid van een werkgever om grensoverschrijdend gedrag in zijn organisatie zoveel mogelijk te voorkomen en bij signalen daarvan hiertegen op te treden. De hoogste rechter benadrukt hier opnieuw het belang van een actieve houding van de werkgever.

Werkgever beloond voor achteraf juist aanpakken van grensoverschrijdend gedrag

Wanneer een werkgever daarentegen wel de juiste stappen neemt, wordt hij daarvoor ook beloond. Zo oordeelde het Gerechtshof Den Bosch dat het Jeroen Bosch Ziekenhuis geen transitie- en billijke vergoeding hoefde te betalen aan een verpleegkundige die slachtoffer was geworden van grensoverschrijdend gedrag. Volgens de verpleegkundige had het ziekenhuis ernstig verwijtbaar gehandeld in een kwestie tussen haar en een anesthesist. Deze anesthesist had zich diverse keren op een dusdanige manier boos en intimiderend tegenover de verpleegkundige opgesteld dat sprake was van onacceptabel gedrag. Het gerechtshof concludeerde dat het ziekenhuis steken had laten vallen door aanvankelijk de klacht van de hand te wijzen en aan te sturen op een onderlinge oplossing. Het ziekenhuis had echter daarna een mediationtraject opgestart en een onafhankelijk onderzoek laten uitvoeren. Deze ondernomen stappen werden door het gerechtshof gewaardeerd.

Nog geen helder beleid omtrent grensoverschrijdend gedrag? Kom direct in actie!

De schokkende cijfers, duidelijk taal van de Inspectie Gezondheidszorg en Jeugd en de wettelijke verplichtingen vragen kortom om directe actie. Zorginstellingen die nog niet beschikken over een helder beleid ter voorkoming en beperking van grensoverschrijdend gedrag zullen daar hard mee aan de slag moeten gaan.

In het kader van onze dienstverlening hebben wij een Q&A opgesteld, volledig gericht op grensoverschrijdend gedrag. De Q&A is een totaaloverzicht van alle aspecten omtrent dit thema en bevat antwoorden op vragen die u zichzelf vast en zeker weleens hebt gesteld. Maar ook onderwerpen waar u wellicht nog niet direct aan had gedacht, staan hierin opgenomen.

Heeft u vragen of wilt u advies? Wij adviseren u graag! Op verzoek kunnen wij de Q&A kosteloos aan u verstrekken. Ook verzorgen wij trainingen op maat waarin wij u (en uw collega’s) kunnen bijpraten over dit onderwerp. U kunt hiervoor contact opnemen met Dymphy Schuurman of Pieter van den Brink.