Verplichtingen rondom volkshuisvesting voor ontheemden uit Oekraïne

Waarom is er de plicht om Oekraïense ontheemden op te vangen? Primair is er vooral een morele wens om voor opvang te zorgen, maar er is ook een juridische kader. Het hangt samen met de term ‘ontheemden’. Die is afkomistig uit een Unierechtelijke richtlijn: de Richtlijn Tijdelijke Bescherming (RTB). De RTB is gebaseerd op het Verdrag betreffende de werking van de Europese Unie (VWEU). Die kent de mogelijkheid voor de Europese Raad maatregelen vast te stellen voor een gemeenschappelijk Europees asielstelsel voor ‘een gemeenschappelijk stelsel voor tijdelijke bescherming van ontheemden in geval van een massale toestroom’. De vluchtelingen uit Oekraïne zijn dergelijke ontheemden. De RTB stelt minimumnormen vast voor het verlenen voor hun tijdelijke bescherming. De Europese Raad heeft naar aanleiding van de oorlog in Oekraïne voor ontheemde Oekraïners een uitvoeringsbesluit genomen.

De Unierechtelijke regels zijn in Nederland geïmplementeerd via een noodwet, de Wet verplaatsing bevolking. Die geeft de mogelijkheid nadere regelingen daarop te baseren, als die van toepassing is verklaard. Het Kabinet heeft daar vorig jaar toe besloten. Het is een noodwetvoorziening. Via die wet en de daarop gebaseerde regels zijn de burgemeestersverantwoordelijk voor de opvang. Er is een Wet tijdelijke opvang Oekraïners in voorbereiding. Op basis van die wet zal het college van B&W verantwoordelijk worden.

De EU-regels bieden de ontheemden rechten, waartegenover verplichtingen bestaan in het gastland. Ook voor Nederland gelden die. Een aantal belangrijke zijn:

• Recht om te werken.
• Recht op scholing. Kinderen vallen onder de leerplichtwet. Voor gemeenten geldt dus de plicht om voor onderwijsvoorzieningen te zorgen. Volwassenen hebben recht op toegang tot volwassenenonderwijs en beroepsopleidingen. Dat kan in bestaande scholen zijn. Dit moet met de scholen in de gemeenten worden afgestemd. Het kan ook zijn dat een tijdelijke opvangvoorziening moet worden opgericht.
• Recht op sociale bijstand.
• Recht op medische zorg.
• De verplichtingen uit de Wmo en de Jeugdwet gelden evenzeer.

Een belangrijke verplichting voor gemeenten is het bieden van huisvesting. Het is een primair recht voor ontheemden. De huisvesting is geregeld via de Regeling opvang ontheemden Oekraïne (het RooO). Deze regeling bepaalt onder meer dat de opvang in elk geval onderdak in opvangvoorzieningen omvat die een toereikend huisvestingsniveau biedt. Er komen allerlei aspecten bij zoals de verplichting voor de burgemeester een huishoudelijk reglement op te stellen. Het RooO geeft de burgemeester ook de plicht maandelijks een bijdrage te verstrekken met een wooncomponent. Dit, tenzij de ontheemde inkomsten uit arbeid heeft. Dan kan de bijdrage ingetrokken worden.

De vergoeding aan gemeenten is geregeld in de Bekostigingsregeling opvang ontheemden Oekraïne (BooO). Daarin is de vergoeding geregeld voor de bedragen die gemeenten aan ontheemden verstrekken of aan hen moeten besteden. Voor de huisvesting kan onderscheid worden gemaakt in de realisatiefase en de exploitatiefase. Voor de realisatiefase is de transitievergoeding van belang. Daaronder wordt verstaan: de kosten die gemeenten maken voor het geschikt maken of realiseren van gebouwen voor de opvang van ontheemden. Die kosten worden op aanvraag vergoed. In de Handreiking gemeentelijke opvang Oekraïners (GOO) – ook in de toelichting op het BooO - staat dat het uitgangspunt is dat alle kosten door het Rijk aan de gemeente worden vergoed. Die handreiking is gebaseerd op het wettelijke kader en biedt praktische informatie. Het document wordt steeds geactualiseerd.

Doorgaans wordt door gemeenten voor tijdelijke huisvesting gekozen. Dat kan variëren van huisvesting in bestaande gebouwen tot de realisatie van nieuwe gebouwen, soms zelfs met een heel nieuw ‘dorp’. Bij het maken van de keuzes is primair de bekostiging van belang zoals geregeld in het BooO. Hoewel het uitgangspunt is dat de volledige kosten worden gedekt, is het goed duidelijk te zijn in de aanvraag voor de vergoeding en dit tijdig af te stemmen om zekerheid over de volledige vergoeding te krijgen.

Een vraag die ons ook bereikt als de keuze voor de wijze van huisvesting is gemaakt, is hoe de opvang geregeld moet worden. Belangrijk daarvoor is dat ontheemden in beginsel kunnen worden geschaard onder de doelgroep voor woningcorporaties. Het is daarom verstandig dat gemeenten en woningcorporaties in overleg treden. Het uitgangspunt van de Woningwet is dat bij dergelijke bouw, de realisatie aan woningcorporaties wordt overgelaten. De bekostiging loopt echter via de gemeente. Om die reden, en omdat er vaak sprake is van tijdsdruk, kan het zijn dat de woningcorporaties te weinig middelen en mogelijkheden hebben om snel aan de huisvestingsvraag te voldoen. In dergelijke gevallen kan de gemeente ervoor kiezen in ieder geval de realisatie met de verkregen transitievergoeding aan te pakken. Voor de exploitatie kan dan zo mogelijk alsnog in overleg met woningcorporaties worden getreden.

De vervolgvraag is dan of de gemeente hiervoor een entiteit moet oprichten, en of dat voordelen biedt ten opzichte van realisatie direct in opdracht van de gemeente. Het uitgangspunt in de Gemeentewet is dat slechts tot de oprichting van een rechtspersoon (bijvoorbeeld een stichting of een vennootschap) of deelneming in bijvoorbeeld een maatschap of vereniging wordt gekozen ‘indien dat in het bijzonder aangewezen moet worden geacht voor de behartiging van het daarmee te dienen openbaar belang’. De raad moet dan om wensen en bedenkingen gevraagd worden. Ook moet worden gedacht aan fiscale consequenties.

Er zijn bijna geen gemeentelijke woningbedrijven meer. Maar uit de tijd dat die er nog wel in overvloed waren (medio zestiger jaren zijn die geleidelijk aan afgeschaft) kan lering worden getrokken over de aanpak. Doorgaans gebeurde dat ‘gewoon’ gebaseerd op de gemeentelijke begroting en aangestuurd door een gemeentelijke afdeling. Bij het afstoten van de woningbedrijven zijn die vaak omgezet naar een woningcorporatie.

Wie ook de exploitatie van de tijdelijke opvangvoorzieningen ter hand neemt, er spelen altijd bepaalde vragen. Ontheemden krijgen in hun toelagen een wooncomponent en kunnen dus een bijdrage daaruit bekostigen voor de opvang. Het is dan goed om in de gaten te houden welk soort afspraak er gemaakt wordt. De afspraak kan een huurovereenkomst blijken te zijn als de opvangvoorziening in gebruik wordt gegeven tegen betaling. Die betaling kan als een tegenprestatie worden gezien. Als er een huurovereenkomst is, is er ook huurbescherming. Er zijn dan wel mogelijkheden om te voorkomen dat partijen voor onbepaalde tijd aan elkaar vastzitten. Maar eenvoudiger kan het zijn om te kiezen voor een bruikleenovereenkomst. Dat is het geval als de opvangvoorziening niet in gebruik wordt gegeven. Er is dan geen huurbescherming. Overigens zijn er dan ook verplichtingen over en weer, maar zijn die minder vergaand.

In dit blog zijn een paar belangrijke aspecten aangestipt. Er gelden veel én ingewikkelde regels. Doorgaans is sprake van positieve intenties om snel voor opvang voor ontheemden te zorgen. In de praktijk spelen er echter veel vragen. Bijvoorbeeld hoe het zit met de omgevingsrechtelijke aspecten, de zeggenschap indien voor de oprichting van een rechtspersoon wordt gekozen, of hoe precies de verplichtingen om onderwijs te bieden moeten worden vormgegeven. Het is steeds van belang tijdig de alternatieven in beeld te krijgen en rekening te houden met het tijdpad bij de verschillende besluitvormings- en vergunningentrajecten.

Wij kunnen u helpen snel het overzicht te verkrijgen. Neem hiervoor, of voor meer informatie over ondersteuning bij opvang, contact op met Michael de Groot of Daniëlle de Vos, advocaten volkshuisvestingsrecht en huurrecht.